دین و زندگی تایباد
اللهم صل علی محمدوآل محمددین و زندگی تایباد
اللهم صل علی محمدوآل محمدنگاه روان‌شناختی به مراسم سوگواری و عزاداری امام حسین(ع)
-
نگاه عقلانی به محرم و عاشورا
برپایی مراسم و سوگواری برای امام حسین(ع) در نزد شیعیان، از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ به طوری که برای شیعیان، اعتقاد به شریعت اسلام بدون پذیرش و سوگواری برای امام حسین(ع) چندان معنادار نیست. به همین دلیل، عزاداری برای امام حسین(ع) «برپا کردن مجالس سوگواری، پوشیدن جامه سیاه، بر سر و سینه زدن، اشک ریختن، نذر و احسان و...) صیغه نیایش و عبادت به خود گرفته و تا سطح عبادت خدا ارتقا یافته است.
در متون اسلامى و روایات منسوب به امامان شیعه، به طور فراوان به سوگواری و گریه کردن برای امام حسین(ع) سفارش شده و براى آن ثوابها و فضیلت‌های زیادى وعده داده شده است. با توسل به ادبیات روانشناسی، سوگواری و گریه را برای بهداشت روانی و شادابی فرد و جامعه زیانبخش ارزیابی کرده‌اند. در این شرایط، به نظر می‌رسد عموم مردم، به ویژه نسل جدید، دو پیام متعارض دریافت می‌کنند و قاعدتاً با "ناهماهنگی شناختی" مواجه می‌شوند؛ ناهماهنگی بین پرداختن به عزاداری و حفظ بهداشت روانی.
بر اساس یافته‌های روان‌شناسان اجتماعی، از جمله لئون فستینگر، این ناهماهنگی شناختی به عنوان یک عامل انگیزشی عمل کرده و افراد برای حل تعارض به وجود آمده و کاهش ناهماهنگی شناختی، برانگیخته می‌شوند تا یکی از شناخت‌ها را به نفع دیگری تعدیل کنند. لذا این سؤال مطرح می‌شود که آیا گریه و سوگواری براى امام حسین(ع)، نشانه‌ای از رفتار افسرده‌وار و حالتى بیمارگونه است؟ آیا برای حفظ نشاط و شادی بهتر نیست از شرکت در مجالس عزاداری امام حسین پرهیز شود؟
به نظر می‌رسد، این تعارض در اثر ادراک پدیدارشناختی و درک ناقص موقعیت به وجود می‌آید. بدین معنی که در اثر عدم توجه به بافت و زمینه‌ای که رویداد خاصی در آن واقع می‌شود و نقش آن در معنا دادن به آن رویداد، ابهام‌ها و سوءتفاهم‌هایی به وجود می‌آید و درپی آن تعارض‌هایی پیدا می‌شود. تعارض یاد شده هم از همین منظر قابل فهم است. از روی تجربه مستقیم دریافته‌ایم که هر گریهاى نشانه غم و اندوه نیست. اشک‌ها استعاره‌ای برای بیان احساسات انسان هستند. زبان اشک‌ها همچون کلام دارای دستور زبان است. میل به گریستن در میان افراد بشر بسیار متفاوت است. گریه هم انواع و اقسامی دارد که بر اساس نوع آن و معنایی که گریه‌کننده در باطن خود دارد، قابل ارزیابی است. در یک بررسی اجمالی و با اندکی مسامحه، انواع گریه را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
1) گریه ناشی از شکست و درماندگی
2) اشک ناشی از خشم و ناکامی
3) گریه ناشی از تسلیم خفت‌بار
4) گریه در واکنش به سوگ
5) گریه بر اثر غم و اندوه
6) گریه بر اثر افسوس و احساس پشیمانى
7) اشک ناشی از شوق و شعف
8) گریه بر اثر احساس همدلی
9) گریه در حالت نیایش و طلب مغفرت.
برای روشن کردن این مطلب، مفاهیم مرتبط با سوگواری را در ادبیات روانشناسی مرور می‌کنیم.
واکنش سوگ
در واکنش سوگ و داغدیدگی گاه غم نابهنجار و یا ملالت بیمارگونه مشاهده می‌شود؛ البته، تعریف و حدود معناى ماتمزدگی و حالات غمگینی همراه آن، در ادبیات روان شناسی به طور صریح بیان نشده است و گاهی ماتم، سوگ، ملالت، داغدیدگى و عزادارى، به جاى یکدیگر به کار می روند و به طور معمول فاقد حوزه کاربردى متمایز هستند. با وجود این بین این مفاهیم تمایز ظریفی وجود دارد. مطالعه تعاریف این مفاهیم، تمایز آنها را آشکار می‌سازد.
"غم" و "ماتم"، نشانه‌ای بالینى است که در واکنش به داغدیدگی یا یک رویداد رنج‌آور آشکار می شود و در آن تغییرات شناختى، فیزیولوژیکی و رفتارى مشاهده می‌شود که ممکن است این تغییرات حاد یا مزمن باشد. این علامت، در واکنش سوگ و اختلال افسردگی هم قابل مشاهده است.
"داغدیدگى" به دنبال فقدان یا از دست دادن (مرگ عزیزان یا تعلقات دوست‌داشتنی) چیزهایی که نسبت به آن دلبستگى شدید عاطفى وجود دارد پدید می‌آید.
"عزا" در لغت، به معنای صبر و شکیبایی در برابر هر چیزی که انسان از دست می‌دهد و نیز به معنای خوب صبر کردن، صبر کردن در مصیبت و سوگ و مصیبت است. عزادارى، اغلب، به جلوه اجتماعى رفتار و اعمال پس از داغدیدگى اشاره می‌کند.
عزاداری مراسمی است که برای آرامش بخشیدن به فرد یا افراد داغ دیده برگزار می‌شود. برای این منظور، روش‌های متعددی کاربرد دارد؛ مانند همدردی کردنِ زبانی با فرد داغ‌دیده، گریه کردن همراه با فرد داغ‌دیده و غیره، اما افسردگى، نوعی اختلال روانی است که بر شناخت، هیجان و رفتار به شدت اثر مىگذارد
و کارکرد طبیعی و سازگارانه فرد مبتلا را مختل ساخته و با نگرش منفی نسبت
به خود، جهان پیرامون و آینده همراه است. بدبینی و یأس و ناامیدی در شخصیت
فرد افسرده موج می‌زند و رفتارها و کنش‌های او در جهت تخریب سلامتی خود به طور فزاینده‌ای افزایش می‌یابد.
از دیدگاه روان‌شناختى، نشان دادن برخی از علایم افسردگی الزاماً اختلال و بیمارى تلقى نمى شود. غمگینى، اندوه و گریه، هنگامى مرضی محسوب مىشود که از لحاظ شدت و طول دوره، با در نظر گرفتن اهمیت عامل به وجود آورنده (رویداد رنج‌آور)، جنبه افراطى پیدا کند؛ به خصوص وقتى که بدون علتی روشن آشکار شود. ماتم و غمگینى نابهنجار، اختلالی است که شدت آن به اندازهاى باشد که فرد را تحت فشار قرار داده و به سوی رفتارهاى غیرسازگارانه سوق دهد و برای مدت طولانی فرد را گرفتار سازد؛ بدون آنکه با گذشت زمان و بدون مداخله‌های نظام‌دار، بهبودی حاصل شود.
حال می توان قضاوت کرد که آیا غمگین بودن شیعیان در عزاى سرور شهیدان، با علایم جسمى و روانی که به آنها اشاره شد، همراه است یا نه؟ تجربه شخصى شما چیست؟ آیا عزادارى براى امام حسین(ع) با از دست دادن تعادل روانی و افت سطح سلامت، گوشهگیرى، احساس بى‌ارزشى و بی‌کفایتی، فکر خودکشى و احساس گناه همراه است؟ شما با چه احساسى به عزادارى امام حسین(ع) و یارانش مىپردازید؟
از روی تجربه شخصی و ادراک بی‌واسطه، درمی‌یابیم که سوگواری و گریه برای امام حسین(ع) نشانه غم و اندوه مرضی نیست. شیعیان بر اساس شناختى که از حسین بن على(ع) و اهداف عالى آن حضرت و حرکت منتهى به شهادت ایشان دارند، عزادارى می‌کنند. آنان با این عزادارى به تمام زندگى خود معنا و هدف مىبخشند و حیات خود را حسینى مىسازند.
میدان امام حسین ع / عاشورای 94
-
اشک‌ها شفا می‌بخشند
قبل از هر چیز یادآور می‌شویم که سوگواری برای امام حسین(ع)، به طور عمده، در چارچوب اعتقادات و ایمان دینی صورت می‌گیرد و آثار مثبت دینداری در پیشگیری و درمان بیماری‌های روانی، به کمک مطالعات تجربی اثبات شده است. "برنارد اسپیلکا" و "پاول ورم"، به هنگام ارزیابی ادبیات مربوط به رابطه دین و بهداشت روانی نتیجه گرفتند که از چهار طریق می‌توان میان دین و بهداشت روانی پیوند برقرار کرد:
1) دین گریزگاهی برای فرار از ناراحتی روانی موجود است؛
2) دین ممکن است نشانه‌های بیماری روانی را سرکوب و فرد را دوباره اجتماعی سازد و وی را ترغیب کند تا به شکل‌هایی از تفکر و رفتار روی آورد که متعارف‌تر و از لحاظ اجتماعی پذیرفته‌تر باشد؛
3) دین ممکن است ملجأ یا پناهگاهی برای گریز از فشارهای زندگی فراهم سازد که در غیاب دین می‌توانند اختلال روانی را تسریع کنند؛
4) دین می‌تواند بستری برای رشد دیدگاه‌های وسیع‌تر وتحقق کامل‌تر توانایی‌های فردی فراهم سازد. پژوهش‌های متعددی که پیرامون نظریه آلپورت در خصوص جهت‌گیری مذهبی انجام شده است، نشان داده‌اند که جهت گیری مذهبی درونی(دین به عنوان هدف، نه وسیله) با رضایت از زندگی، سازگاری روان‌شناختی، خویشتن‌داری و عملکرد بهتر شخصیتی، عزت نفس، کنترل درونی، هدفمندی زندگی، سلامت روانی و سازگاری در کهنسالی، همبستگی مثبت دارد. به اعتبار این یافته‌ها، آثار مثبت سوگواری برای امام حسین، با استفاده از روش‌ها و معیارهای علم روانشناسی، قابل توجیه است. به نظر می‌رسد برگزاری مراسم سوگواری برای امام حسین می‌تواند به پرورش شخصیت سالم کمک کند.
در اینجا به چند دلیل اشاره می‌شود:
احساس همدلی و شفقت
از نظر روانشناسی، یکی از ویژگی‌های افراد بزرگسال و رشدیافته خروج از خود محوری و احساس همدلی است. براساس نظریه پیاژه و پژوهش‌های کهلبرگ، انتظار می‌رود افراد در اثر تحول شناختی و اخلاقی از خودمحوری خارج شده و بتوانند خود را در جایگاه دیگران قرار دهند تا دیدگاه و احساس آنها را تجربه کنند. این‌گونه تحول در همه فرهنگ‌ها و جوامع مطلوب بوده و وقفه یا کندی آن نشانه نابهنجاری رشد انسان تلقی می‌شود. احساس همدلی و شفقت، در طول تاریخ بشر، به عنوان آرمانی پایدار و یک اصل اخلاقی جهان شمول پذیرفته شده است. از این نظر، افرادی که در مقابل اخبار مربوط به قیام و شهادت و مصائب امام حسین و یارانش متأثر نمی‌شوند، به عنوان افراد فاقد احساس همدلی، بیمار شمرده مىشوند؛ البته شرط صحت این ادعا این است که فرد با اخبار مربوط درگیر شود، استدلال درستی از موقعیت داشته باشد، از نظر هیجانی برانگیخته شود و نسبت به موضوع دلبستگی پیدا کند. بنابراین، حداقل در مورد شیعیان که به امام حسین دلبستگی دارند، سوگوارى نکردن، می تواند به عنوان نشانه بیمارى و یا رفتارى نابهنجار تلقی شود.
تأثیر عمیق بر دیگران
بنا به گفته "جفری.ای.کاتلر" ، نویسنده کتاب "زبان اشک‌ها"، گریه علاوه بر اینکه از لحاظ فیزیولوژیکی باعث نرم شدن چشم و خروج مواد سمی از آن می‌شود، روابط میان انسان‌ها را محکم‌تر می‌کند. گریستن همانند خندیدن، با ایما و اشاره سخن گفتن، قیافه گرفتن، فریاد کشیدن و سایر اشکال زبان بدن، وسیله‌ای مؤثر برای برقراری ارتباط است. اشک چشم، گویشی بی‌صدا اما حاوی صدها پیام مختلف است. از نظر کردارشناسان و روان‌شناسان تکاملی، گریه یک فریاد رنج است که در کودکان خردسال موجب پیوستگی به مظهر دلبستگی و حفظ بقا می‌شود.
پالایش و تخلیه هیجانی
صرف نظر از اعتقادات دینی، گریستن براى شخص مصیبت‌زده، می‌تواند اثری شفابخش داشته باشد. بنا به گزارش کاتلر، "مارگارت کرپو" در مطالعه خود به این نتیجه رسیده که افرادی که بسیار گریه می‌کنند و نسبت به گریه نگرش مثبتی دارند، از لحاظ عاطفی و جسمی سالم‌تر از افرادی هستند که اصلاً گریه نمی‌کنند یا گریستن را بیهوده می‌پندارند. migna.ir مرور خاطرات تلخ، یکى از راههاى تخلیه هیجانی و کاهش دردهای جانکاه است؛ به طوری که صحبت کردن درباره مصائب شخص مورد علاقه و بیان ویژگىهاى خوب او، جملگى در تسکین داغدیدگى مؤثر است. گریستن موجب رهایى از فشارهاى هیجانى می شود. راز مؤثر واقع شدن گروه‌درمانی هم در همین‌جا نهفته است. گروه‌درمانى، یکى از راههاى مؤثرکاهش فشارهاى ناشى از داغدیدگى است. ایجاد امید، تبادل اطلاعات، عمومی‌سازی مشکل، یادگیرى مشاهده‌ای و تخلیة هیجانی از عواملی هستند که درجریان گروه‌درمانی دخالت دارند و در کاهش درد و فشار روانى ناشى از داغدیدگى مؤثر واقع می‌شوند.
از آن چه بیان شد نباید نتیجه گرفت که هر نوع رفتاری در قالب عزاداری برای امام حسین آثار مثبت در پی دارد. تردیدی نیست که از مراسم عزاداری امام حسین طنین‌های مختلفی به گوش می‌رسد؛ عزاداران با درجات متفاوتی از خلوص در محافل حاضر می‌شوند و مقاصد آنان بسیار متفاوت است؛ به طوری که می‌توان ادعا کرد، برخی از نمایش‌های رفتاری در قالب سوگواری ممکن است آثار تربیتی نامطلوب داشته و برای سلامتی فرد و جامعه نیز مخرب باشد.
نگارنده مجال و بضاعت علمی کافی برای بحث تفصیلی درباره ابعاد مختلف موضوع را در خود نمی‌بیند و این مهم را به دانشمندان با صلاحیت واگذار می‌کند.
-
