علل، عوامل و اهداف جنگ تحمیلی عراق علیه ج.ا.ایران

لزوماً برای بررسی و تحلیل هر پدیده ای، ابتدا بایستی علل، عوامل و اهداف وقوع آن پدیده را مشخص و مورد توجه قرار داد و سپس با ایجاد یک رابطه منطقی بین آنها و با تعیین نقش هر یک، می توان به یک تحلیل نسبتاً صحیح و واقعی نائل گردید. همانگونه که مستحضرید ریشه یا زمینه و علت هر پدیده و حادثه ای ناشی از استعداد، پتانسیل و ظرفیت های موجود محیطی می باشد و عوامل تاثیرگذار و دخیل در وقوع هر پدیده و رخدادی در واقع فاعل حادثه را در عرصه طبیعی، اجتماعی، سیاسی، انسانی و ... ایفا می نماید و هدف؛ نتیجه و برآیندی است که عوامل تاثیرگذار بر پدیده آن را دنبال و تعقیب می نماید.

بنابراین تحلیل و ارزیابی جنگ تحمیلی عراق علیه ج.ا.ایران به عنوان یک حادثه بزرگ که در اواخر قرن بیستم رخ داد، از این قاعده مستثنی نخواهد بود. لذا در ادامه  تلاش می گردد تا با احصاء علل، عوامل و اهداف جنگ تحمیلی علیه ج.ا.ایران و با برقراری رابطه منطقی بین شاخصه های فوق و تعیین نقش هر کدام، به یک تحلیل و ارزیابی اجمالی نسبتاً واقعی دست یابیم؛

الف- علل و زمینه های وقوع جنگ:

1- با تولد انقلاب اسلامی ایران و ظهور یک قدرت اسلامی در منطقه، از لحاظ نظری اساس نظم بینالمللی که مبتنی بر سلطه دو ابرقدرت شرق و غرب بود و از جنگ جهانی دوم شکل گرفته بود، به چالش کشیده شد و انقلاب اسلامی ایران به صورت آشکار مخالفت خود را با سلطه دو ابرقدرت به ویژه آمریکا اعلام کرد.

2- احساس خطر و نگرانی که جهان غرب به ویژه آمریکا و متحدین و کشورهای عربی منطقه نسبت به توسعه انقلاب اسلامی به سایر ملل مسلمان و قلمرو تحت نفوذ خود داشتند.

3- ناکامی آمریکا در حفظ ثبات، امنیت و برقراری توازن بین بلوک شرق و غرب در منطقه خاورمیانه با توجه به لغو پیمان سنتو و گسسته شدن کمربند امنیتی غرب به دور کمونیسم و همچنین از دست دادن بازوی قدرتمند نظامی خود در منطقه مبتنی بر دکترین مهار دو ستونی نیکسون که در پی سرنگونی رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی به وقوع پیوست.

4- تلاش رژیم بعث عراق به منظور ایفای نقش جایگزین ایران به عنوان ژاندارم نظامی آمریکا در منطقه.

5- عدم وجود موازنه قوا بین ج.ا.ایران و عراق با توجه به فروپاشی ساختار ارتش رژیم صهیونیستی شاهنشاهی در بدو انقلاب اسلامی و آشفتگی در توان دفاعی ایران که زمینه برای رشد نظامی عراق و ایجاد شرایط مناسب نظامی برای تجاوز این رژیم به ایران فراهم شد.

6- وجود اختلاف ارضی بین ایران و عراق و مخالفت رژیم بعث عراق با قرارداد 1975 الجزایر و ادعای اینکه قرارداد فوق تحت شرایط ضعف حاکم بر عراق به این کشور تحمیل گردیده است.

7- مشکل ژئوپلیتیکی عراق در شمال خلیج فارس و تلاش در جهت رهایی از تنگنای فوق و دستیابی به آبهای شمال خلیج فارس.

8- پیشینه تاریخی جنگ های قدیم بین عرب و عجم و لاینحل ماندن برخی از تضادهای فی ما بین.

9- وجود آشوبها و نابسامانیهای داخلی، شورشهای جدایی طلبانه در کردستان، خوزستان، سیستان و بلوچستان و ... که کشور را در یک وضعیت حساسی قرار داده بود و توان اجرایی و دفاعی کشور را به شدت تعدیل نموده بود.

ب- عوامل تاثیرگذار در وقوع جنگ:

1- آمریکا:سیاست های بین المللی آمریکا چه به صورت حمایت از عراق و چه در قالب بی طرفی در جنگ، نخستین عامل زمینه ساز تجاوز عراق به ج.ا.ایران است و بیشترین نقش را ایفاء می نماید.

ایالات متحده آمریکا که در پی انقلاب اسلامی منافع خود را در منطقه از  دست داده بود، به منظور بازگرداندن ایران در قالب نظام گذشته و یا حداقل مبدل نمودن آن به یک رژیم وابسته به آمریکا از ترفندهای مختلفی از جمله؛ تقویت برخی گروه های داخلی، کمک به مخالفان انقلاب اسلامی، طرح کودتا و ... استفاده نموده ودر نهایت با توجه به عدم دستیابی به مقصود خود، برای مقابله با نظام ج.ا.ایران، دولت عراق را برای حمله به ایران شایسته و از او به همراه سایر کشورهای غربی حمایت کردند.

 

2- اتحاد جماهیر شوروی (سابق): اگرچه این کشور از خروج آمریکا از ایران مسرور و خوشحال بود، لیکن به لحاظ سیاست نه شرقی نه غربی ج.ا.ایران و احساس نفوذ انقلاب اسلامی در بین ملت های مسلمان مستقر در شوروی سابق هراسان و نگران بود و لذا درصدد تضعیف ایران برآمده و هرچند در جنگ، به ظاهر اعلام بی طرفی کرد، اما در نهان از عراق حمایت و پشتیبانی تسلیحاتی نمود.

3- فرانسه: فرانسه در پی ایفای نقش میانجی گری در قالب یک سوپاپ اطمینان عمل می نمود تا بتواند به عنوان جایگزین شرق و غرب قلمداد گردد.

4- کشورهای منطقه: کشورهای منطقه با تصمیم صدام برای حمله به ایران همسو بودند. البته این همسویی بیش از آنکه ناشی از سیاست ها و آرمان های مشترک آنها باشد، به دلیل احساس خطر مشترک این کشورها از نفوذ انقلاب اسلامی بود. کشورهای پادشاهی عربی ضمن نگرانی از تسلّط  صدام بر شمال خلیج فارس و خوزستان، در پی تنبیه ج.ا.ایران و جلوگیری از نفوذ و گسترش انقلاب اسلامی به کشور و بین مردم خود بودند (کویت، اردن، عربستان سعودی و ...).

5- صدام حسین: صدام نیز در پی حل مشکل ژئوپلیتیکی عراق در شمال خلیج فارس، تسلّط  بر کنترل صدور نفت و انرژی و به دنبال ایفای نقش رهبری جهان عرب و ... بود.

ج- اهداف جنگ:

1- هدف نظامی عراق: حداکثر هدف نظامی عراق در جبهه جنوب تصرف خوزستان تا حدود مسجد سلیمان و حداقل تصرف اروندرود و جزایر آبادان و خرمشهر و تسلّط  بر شمال خلیج فارس و گسترش سواحل عراق و تسلّط  بر صدور انرژی و رهبری جهان عرب و در جبهه میانی و شمالی با هدف تجزیه و تثبیت نیروهای نظامی ج.ا.ایران و ایجاد یک حاشیه امن برای بغداد و حمایت و پشتیبانی از ضد انقلاب معاند با ج.ا.ایران بود.

2- هدف آمریکا: مبتنی بر بازگرداندن حلقه از دست رفته ایران از طریق روی کار آوردن  یک دولت لیبرال و سپس وابسته نمودن آن به خود در قالب نظام گذشته که در این راستا از صدام و رژیم بعث عراق به عنوان یک ابزار استفاده نمود.

3- هدف کشورهای عربی منطقه: از جمله اهداف کشورهایی همچون عربستان سعودی،کویت و اردن مبتنی بر تنبیه ج.ا.ایران و جلوگیری از نفوذ و گسترش انقلاب اسلامی به کشور  خود بود.

4- هدف اتحادجماهیرشوروی (سابق): با توجه به فشار آمریکا علیه ج.ا.ایران و با تعدیل فشار آمریکا در افغانستان، هدف این کشور متمایل شدن ایران به سمت شوروی (سابق) را دنبال می کرد.

5- هدف فرانسه: این کشور در جهت ایفای نقش آلترناتیو و جایگزین نمودن خود به جای آمریکا و شوروی (سابق) در منطقه تلاش می نمود.

د- نتیجه گیری:

1- ج.ا.ایران در هشت سال دفاع مقدس تنها با کشور عراق درگیر جنگ نبود، بلکه با بخش اعظمی از کشورهای منطقه و برخی از کشورهای فرامنطقه ای که ارتش رژیم بعث عراق را در زمینه های نیروی انسانی، تسلیحاتی، مهندسی رزمی، آموزشی، طراحی نظامی، مستشاری و مالی کمک و حمایت می نمودند، درگیر جنگ بود. بنابراین نبایستی قدرت دفاعی ج.ا.ایران را دست کم گرفت و حماسه مقاومت و رشادت های قهرمانانه شهدا، جانبازان، آزادگان و رزمندگان را در طول دوران دفاع مقدس به دست فراموشی سپرد.

2- بنابراین یکی از آموزه های دفاع مقدس برای نسل های آینده آن است که چنانچه اراده جنگجویی و هدف و آرمان مقدس در جنگ وجود داشته باشد، می توان با اتکاء به ایمان و اعتقاد راسخ و با یک رهبری و مدیریت توانمند بر توان برتر و تکنولوژی پیچیده و ارتش کلاسیک دشمن غالب گردید.

3- صحنه نبرد ج.ا.ایران وسیع و رزمندگان اسلام همزمان در شش جبهه مشغول درگیری و جنگ و اعمال مدیریت بحران بودند. یعنی رزم با دشمن در صحنه نبرد زمینی در جبهه ای به طول حدود 1200 کیلومتر، دفاع در صحنه دریایی در برابر حملات هوایی دشمن و جنگ نفتکش ها، جنگ شهرها و مقاومت مردمی در برابر حملات هوایی و موشکی دشمن، دفاع در برابر جنگ نامتعارف دشمن که با بهره گیری از سلاح های شیمیایی توسط متجاوز صورت می گرفت، جنگ با ضد انقلاب و عناصر معاند داخلی و مقابله با ترور شخصیت ها و عملیات مسلحانه منافقین و گروهک های فدایی خلق و ... . در حالی که عراق تنها در صحنه نبرد زمینی با وسعت درگیری محدود و با حمایت سایر کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای درگیر جنگ بود.

4- از جمله علل ناکامی رژیم بعث و ارتش عراق در دستیابی به اهداف نظامی عبارتنداز:

1/4- عدم وجود برآورد برای طراحی جنگ شهری و پیش بینی ننمودن مقاومت مردمی در شهرها و مراکز جمعیتی واقع در مناطق مرزی که موجب تلفات دشمن و از دست دادن زمان به لحاظ مقاومت های مردمی در شهرهایی مثل خرمشهر، هویزه، سوسنگرد و ... گردید.

2/4- عدم وجود برآورد صحیح و منطقی برای پیش بینی توان رزمی مورد نیاز با توجه به وسعت منطقه و ذهنی بودن طرح عملیاتی تهاجم ارتش رژیم بعث عراق.

3/4- عدم برخورداری ارتش رژیم بعث عراق از تجربه یک جنگ تمام عیار.

4/4- تصور غلط رژیم بعث عراق از حمایت مردم عرب زبان خوزستان از آنان.

5/4- وجود شکاف تاکتیکی در گسترش یگان های زمینی ارتش عراق با توجه به وسعت زیاد منطقه و محدودیت یگان های رزمی عراق در بدو تهاجم.

6/4- برآورد غلط ارتش عراق نسبت به ارزیابی توان دفاعی ایران و عدم پیش بینی توان دفاعی نیروهای سپاه و بسیج در طرح عملیاتی تهاجم خود به ایران.

7/4- عدم وجود برآورد صحیح نسبت به توانمندی رهبری نظام مقدس ج.ا.ایران و قابلیت بالای ایشان در مدیریت و اداره صحنه های بحرانی متنوع جنگ.

5- رژیم بعث عراق با تحمیل جنگ هشت ساله به ایران نه تنها به اهداف مورد نظر خود نائل نگردید، بلکه متحّمل تلفات وخسارات بالغ بر 500 هزار نفر کشته، 5/1 میلیون نفر مجروح و معلول و حدود 70 هزار نفر اسیر و صرف حدود 250 میلیارد دلار هزینه مادی گردید (180میلیارد دلار آن مربوط به تسهیلات وام استقراضی اخذ شده از سایر کشورها است ). این در حالی است که ج.ا.ایران ضمن حفظ تمامیت ارضی و دفاع از ارزش های انقلاب اسلامی و سرکوب متجاوز متحّمل تلفات وخسارات بالغ بر 213 هزار نفر شهید، 800 هزار نفر مجروح و جانباز و حدود 50 هزار نفر آزاده و صرف حدود 18 تا 22 میلیارد دلار هزینه مادی گردید (همچنین کمیته تعیین خسارات جنگی سازمان ملل متحد طی برآوردی، خسارت مادی وارده به عراق و ایران در طی هشت سال جنگ را به ترتیب حدود 150میلیارد دلار و حدود 90میلیارد دلار اعلام نموده است).

6- نکته آخر اینکه، در طول تاریخ معاصر، ایران همواره در پی بروز هر جنگی، شاهد جدایی بخش هایی از سرزمین پهناور به دست بیگانگان بوده است که اسناد تاریخی گویای این ادعاست، به طوری که در دویست سال گذشته، یعنی دقیقاً از زمان سلطنت ((فتحعلی شاه قاجار)) تاکنون، نزدیک به یک میلیون کیلومتر مربع از خاک ایران جدا شده است. اما در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، با وجود پشتیبانی قدرت های بزرگ فرامنطقه ای و کشورهای منطقه از متجاوز، نه تنها یک وجب از خاک ایران در دست نیروهای عراقی باقی نماند، بلکه هنگامی که عراق مجدداً قرارداد 1975 الجزایر را  برای بار دیگر پذیرفت و سپس از سوی دبیرکل وقت سازمان ملل متحد به عنوان متجاوز جنگی شناسایی و معرفی گردید و مقرر شد که غرامت به ایران بپردازد، حقانیت ج.ا.ایران برای تمامی ملل آزاده جهان بیش از پیش به اثبات رسید.

 

نویسنده: فضل الله نوذری