تایباد شهر وحدت

تایباد شهر وحدت

تاریخچه

در کتب تاریخی ( حبیب السیر و نفحات جامی ) تایباد از جمله مراکز قدیمی ایران زمین می‌باشد و در حدود ۷۰۰ سال پیش جمعی از اقوام مغول در این آبادی که به نام مغول آباد بوده زندگی می‌کردند. این قوم به علت بروز بیماری طاعون در افغانستان محل سکونت خود را ترک و به جنوب ایران رفتند و روستای آنان مدتی ویران بوده تا این که شخصی به نام تائب به فکر تجدید بنا و عمران تایباد کنونی و سهل آباد آن عصر می‌افتد. لیکن این بار هم به علت ناامنی‌های مرزی دیر یا زود به ویرانی کشیده شده و مردم ساکن آن به اطراف متفرق می‌شوند تا این که هنگام حمله حسام السلطنه به هرات و کوچاندن ایرانیان مقیم هرات به تایباد باز این ده ویرانه اعتباری پیدا می‌کند و چون مرکز حکام محلی قرار میی گیرد از مناطق دیگر علما و دانشمندان به آن جا می‌آیند.

پیشینه تاریخی

یافته‌های باستان‌شناسی موید سکونت و فعالیت‌های انسانی در این ناحیه از هزاره سوم پیش از میلاد است. گونتر کوریل نخستین پژوهشگری بود که در سال ۱۹۷۴ مسیر تربت جام، تایباد را مورد بررسی قرار داد . این ناحیه دوران تاریخی به عنوان فپقلمرو آباد جمعیت بسیاری را به خود جلب کرده‌است .به گونه‌ای که در دوران پارت‌ها یکی از ولایات آن سلسله بوده‌است.منطقه کنونی تایباد در متون کهن به "باخرز"شهرت داشته و گاه از آن با عناوین "گواخرز"و "بادهرزه" نام برده شده و در منطقه تلاقی راههای تجاری قدیم که نیشابور را به هرات و قهستان و سرخس متصل می‌کرد قرار داشته‌است. باخرز در سال ۲۹ه.ق توسط سپاهیان اسلام فتح گردید و مالین بعنوان مرکز باخرز از نظر رونق و اعتبار به مرتبه‌ای رسید که در سده چهارم هجری شهری آباد به شمار می‌آمد.این منطقه در سال ۶۴۴ه.ق در شمار مضافات هرات به ملوک کرت اهدا گردید. در اوایل سده هشتم هجری شخصیتی بزرگ و عرفانی به نام مولانل شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی در باخرز ظهور کرد و منطقه را از افکار خویش متاثر ساخت. توجه به این ناححیه در دوره تیموری نیز ادامه یافت به طوری که بنای با عظمتی برای تجلیل از مقام عرفانی "زین الدین ابوبکر " ساخته شد. باخرز در قرون بعدی بویژه در سال ۹۹۸و۱۰۲۵ ه.ق توسط عبدالمومن خخان ازبک و در سال ۱۱۲۸ بوسیله افغان‌ها ابدالی تصرف گردید.به هر حال تیره‌های مختلف و متعددی که در سراسر تایباد پراکنده‌اند گواه محکمی بر رویدادها و حوادث این ناحیه و تاثیرات آن بر منطقه می‌باشد.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای طبیعی

شهرستان تایباد بر پنه جغرافیایی شمال شرق استان خراسان رضوی واقع شده‌است . این ناحیه یا ارتفاع ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ متری اسطح دریاها ی آزاد و مساحت تقریبی ۴۷۵۶ کیلومتر مربع از شمال به شهرستان تربت جام، از شرق به مرزهای سیاسی کشور افغانستان، از جنوب به شهرستان خواف و از مغرب و جنوب غربی به تربت حیدریه محدود می‌گردد.مرکز این شهر ستان، شهر تایباد و بر پایه آخرین تقسیمات کشوری دارای سه بخش مرکزی، باخرز و میان ولایت و ۴ شهر تایباد، مشهد ریزه و کاریز و ۶ دهستان می‌باشد . جمعیت شهرستان تایباد در سال ۱۳۸۵ شمسی حدود ۱۴۵۹۱۰ نفر بر آورد گردیده‌است . از نظر چهره طبیعی بخش شمالی و جنوبی ان کوهستانی بوده و شامل ارتفاعاتی از جمله باخرز و ارزنه‌است. در جنوب و غرب آن نیز دشتهای فرزنه، محمد آباد، سرداب، کاریزچه، پلبند، دشت بی حاصل دو غارون و ... قرار دارد. تایباد اقلیمی معتدل مایل به گرم دارد و از نظر بارندگی در زمره مناطق خشک به شمار می‌آید و بادهای مهروف یکصد و بیست روزه سیستان نقش مهمی در خشکی هوا دارد. از مهمترین رودهای فصلی این شهرستان می‌توان به"ربس"درشمال و رود مرزی "هریر رود "در شمال شرقی آن اشاره نمود.

بناها

مسجد و مزار شیخ عبدالله

این بنا منصوب به مدفن (شهاب الدیت عبدالله )از عرفای باخرز است که در سال ۸۲۷ه.ق دارفانی را وداع گفت و در قبرستان شهر مالین روی در نقاب خاک کشید. فضای داخلی مسجد آرامگاه وی در عین سادگی به دلیل دارا بودن محرابی با تزیینات گچبری از صلابت خاصی برخوردار است . وجود چله خانه در بنای مزبور مومید استفاده آ ن به عنوان خانقاه نیز می‌باشد.ساختار معماری مسجد شیخ عبدالله بیشتر به اسلوب ابنیه اواخر دوره صفویه نزدیک است.

مجموعه تاریخی مزار شیخ زین الدین تایبادی

مهمترین شاخص تاریخی شهر تایباد ایوانی است رفیع مزین به کاشیکاری و کتیبه‌های زیبا که امروزه در کنار گورستان قدیمی شهر در خیابان مولانای غربی واقع است و موید ارادت و توجه به شخصیت عرفانی مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی است . وی از مشایخ صوفیه وازجمله عرفای سده هشتم هجری است. مدفن شیخ زین الدین تایبادی در میان محوطه این مجموعه تاریخی قرار داردکه درخت پسته کهنسالی سایه‌های خودرا بر روی آن افکنده‌است . در مجاورت آن نیز مسجد و ایوانی زیبا با نضمام دو حجره دو طرفه د ر طرفین و با فضای داخلی به صورت شاه نشین صلابت خاصی را به این مجموعه بخشیده‌است.از ویژگیهای مهم این بنا کتیبهٔ آجری بر زمینه کاشی فیروزه‌ای ایوان به خط ثلث به قلم (جلال الدین محمدبن جعفر ) است. معماری بنا در سال ۸۴۸ه.ق به پایان رسیده و بانی آن پیر احمد خوافی وزیر با درایت شاهرخ تیموری بوده‌است . در ابتدای ورود به مجموعه آب انباری وجود دارد که ساختار معماری آن بدون پاشیر است و با رشته پلکان مستقیما به داخل مخزن منتتهی می‌گردد.بنای واقع در میانه گورستان مجاور این مکان نیز منسوب به آرامگاه شیخ علی پدر زین الدین ابوبکر است.

میل کرات

در قرون و سده‌های پیشین، میل آجری کرات راهنمای کاروانیان و مسافرانی بود که راه خواف به باخرز را طی می‌نمودند. امروزه این اثر تاریخی در ۲۵ کیلومتری تایباد در کنار روستایی به همین نام واقع شده‌است. بنای مزبور با بلندی ۲۵ متر دارای ساختار دو قسمتی است به طوری که بخش تحتانی هشت ضلعی و بخش فوقانی آن استوانه‌ای است. از جمله تزیینات معماری این میل می‌توان به وجود (شرفه) گره چینی‌های آجری و بقایایی از یک کتیبه معقلی اشاره نمود. ویژگی‌های این بنای تاریخی اسلوب معماری دوره سلجوقی را به همراه دارد.

شهر تاریخی مالین

تپه‌های مشرف بر شهر باخرز واقع در ۵۰ کیلومتری شمال غربی تایباد حکایتگر وجود شهری بزرگ، آباد و پر رونق در صدر اسلام است . این مکان که روزگاری به شهر (مالین) مشهور بود، در داخل حصاری دایره شکل قرار داشته و محل کهندژ آن امروزه به صورت تپه‌ای مرتفع دیده می‌شود. بنا بر منابع و متون کهن، مالین روزگاری کرسی باخرز قدیم و در سده چهارم هجری شهری آباد بود و غله و پارچه فراوان از آن ناحیه صادر می‌شد. از طرفی این شهر در اوایل سده هفتم هجری یکصد و شصت آبادی داشته‌است.

تنگل و بند استای

از جاذبه‌ها و چشم اندازها ی طبیعی بخش میان ولایت شهرستان تایباد تنگل استای از اهمیت ویژه‌ای به لحاظ گردشگری برخوردار است. دره استای (تنگل خور) که شامل درختان میوه و درختان جنگلی است به طور کلی منطقه‌ای کوهستانی را به دوستداران طبیعت عرضه می‌نماید. بند استای نیز آبگیری است که در ۵۳ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع است و به سبب آن، محوطه پیرامون این گردشگاه آبی دارای آب و هوای مطبوعی برای استفاده گردشگران است . همچنین از جاذبه‌های تاریخی روستای استای به بقایای قلعه‌ای سنگی، مسجد جامع، آب انبار، تپه استای و زیارتگاه استای اشاره نمود.

بنای مزار شاهزاده قاسم (مشهد ریزه)

مشهد ریزه در فاصله ۲۹ کیلومتری غرب تایباد واقع شده‌است. در ضلع جنوبی این مکان در میان قبرستان قدیمی بنایی قرار دارد که به مزار شاهزاده قاسم معروف است. اهالی بر این باورند مقبره مزبور متعلق به ( قاسم بن محمد بن ابو بکر صدیق خلیفه اول) و پدرام فروه (ام فروه مادر امام جعفر صادق ع می‌باشد) از شخصیتهای تاریخ اسلام است . بنای مزبور مشتمل بر اتاقهایی پیرامون یک فضای مرکزی است که در آن هشت محل چله خانه تعبیه شده‌است. بنای مزار متعلق به دوره صفوی است.

رباط عباس آباد

این رباط تاریخی در فاسله ۲۸ کیلومتری شمال غربی شهر تایباد و بر کناره راه قدیمی این شهر به تربت جام قرار دارد. بنای مزبور مشتمل بر دو حیاط، به انضمام ایوان، ایوانچه، اتاقکهاو آب انبار می‌باشد و بقایای معماری آن حکایت از گذشته‌ای با عظمت در سایه امنیت دارد. فضای داخلی اتاق‌ها در عین سادگی مکان مناسبی برای اقامت کاروانیان و مسافران خسته از راه بوده‌است. از دیگر ویژگی‌های این رباط وجود عنصر تدافعی (سنگ انداز) در بخش فوقانی ورودی آن است و در مجموع بنای آن از یادگارهای معماری دوره صفوی است.

سوغات و ره آورد سفر

سوغات و ره آورد سفر تایباد بافته‌هایی از پارچه‌های نخی است که به شکل انواع حوله در بازار شهر به همراه لباس هی محلی به فروش می‌رسد . تایباد به سبب داشتن سفرهٔ گستردهٔ آب‌های زیز زمینی از کشاورزی قابل توجهی برخوردار است. اما مهمترین محصول این شهرستان خربزهی تایباد است که شیرینی آن زبانزد خاص و عام است.

[نهفتن]سوغات شهرهای استان خراسان رضوی
ردیف	شهر	سوغات
۱	مشهد	زعفران • نبات • هل • خشکبار • زرشک • قالی مشهد • گلیم • نمد • نقل • مهر • تسبیح • عطریات • انگشتر فیروزه و عقیق • زینت‌آلات فیروزه و عقیق • پرچم‌های مذهبی • جام چهل کلید • ادویه هفت قلم • عبای روحانی و نمازی • خلعت آخرت • سجاده • جانماز • سوهان • نخودچی کشمش • آلو • قیسی • آلوچه • لواشک • جواهرات طلا • محصولات چرمی • پوستین • گلدوزی • کفش •مصنوعات سنگی
۲	سبزوار	کلوچه زنجبیلی • خشکبار• کتیرا•زیره سبز•گیاهان دارویی•صنایع دستی•زرشک دانه‌دار • گیاه کما • قرابیه •آلو خشک •انار• نمد•خربزه محبلاتی•هندوانه جوین
۳	نیشابور	ریواس •انگشتر و زیورآلات فیروزه•صنایع دستی•باقلا
۴	تربت حیدریه	زعفران•ابریشم•پسته•بادام
۵	قوچان	صنایع دستی • پوستین دوزی • نمدمالی • سفالگری • گلیم بافی • چارقدوزی • ساغری • گیوه • قالی و قالیچه کردی (خرسک) • انگور • کشمش
۶	تربت جام	خربزه تربت • قالی و قالیچه
۷	کاشمر	کشمش • زعفران • بادام • چادرشب ابریشمی • قالی و قالیچه • زیلو • گیوه • گلیم • حصیر
۸	تایباد	زیره • خربزه تایباد • پارچه‌ و البسه نخی
۹	چناران	سیب • عسل
۱۰	گناباد	زعفران • پسته • زرشک • توت • بادام • انگور • انجیر
۱۱	بردسکن	زعفران • زیره • انار • انجیر • انگور • حلوا مغزی • کشمش • گیوه • گیاه کما • سبد حصیری • خشکبار • گلیم • قالیچه‌

رباط سنگی

بقایای این رباط سنگی که به فاصله کمی از میل تاریخی کرات و آن سوی جاده تایباد به خواف قرار دارد، در گذشته توقفگاه کاروانیان و مسافران این ناحیه بوده‌است. قرائن معماری و آوارهای باقی مانده از رباط نشان می‌دهد ورودی بنا دارای طاقی سرپوشیده‌است که به حیاط مرکزی آن منتهی می‌گردد و آبگیری سنگی نیز برای تامین آب مصرفی کاروانیان و احشام در آن تعبیه شده بود . سفالهای پراکنده پیرامون این رباط سنگی موید بنیان اثر در دوره سلجوقی و استفاده از آن تا دوران تیموری است.

سنگ مزارا ت باخرز(شهرستان تایباد)

الواح قبور به عنوا ن انعکاسی از هنرایرانی در دوره اسلامی و شاهدی بر بازشناسی و بازنگری در فرهنگ گذشتگان از جمله اعتقادات، آیین‌ها، افکار و آراء و هنرهای تزیینی به شمار می‌آید. منطقه باخرز با پیشینه‌ای کهن جایگاه تعدادی از این نوع سنگ مزارات است که گویای یکجا نشینی اقوام با بینش‌های خاص در روستاهای شیزن، سوران، جوزقان و مشهد ریزه می‌باشد. این سنگ‌ها به چهار نوع ستونی، سنگ لوح عمودی و افقی و الواح بی نام و نشان تقسیم شده و با مضامین و نگاشته‌های مختلف دارای تزئیناتی از جمله اسلیمی، ترنج و نقوش محرابی است. این آثار فاصله زمانی سده هشتم هجری تا اواخر دوره صفویه را دربر می‌گیرد.

قلعه اسکندرآباد

بنای این قلعه در ۵ کیلومتری سمت غربی شهر باخرز واقع است. پیرامون دیواره بیرونی به استثناء ضلع شمالی آن دارای سه برج نگهبانی و تدافعی بوده اما فضای داخلی آن در حال حاضر بدلیل تخریب‌های بسیار فاقد هرگونه اجزا و عناصر معماری است. ساختار معماری قلعه مشتمل بر سه بخش مسکونی در ضلع‌های غربی و میانی است. سفال‌های پراکنده متعلق به دورهٔ تاریخی و وجود قطعه سفال‌های دوره هشتم و نهم هجری موید اهمیت این مکان در قرون و سده‌های گذشته‌است.

محوطه تاریخی جوزقان

در فاصله ۳۴ کیلومتری غرب تایباد و نزدیک به روستای جوزقان، محوطه‌ای کهن به همین نام قرار دارد. سفال‌های پراکنده موید سکونت در این منطقه از صدر اسلام تا دوران صفویه‌است. ضلع جنوب غربی این محوطه به قلعه کهنه مشهور بوده و در مرکز آن تپه (سنگ کن) به چشم می‌خورد. همچنین قبرستان قدیمی آن نیز مدفن عرفایی به نام‌های شاه مضراب، پیر بزه و پیر سفیدپوش است.

آب انبار قلعه کهنه ریزه

آنچه امروزه در میان بقایای قلعه ریزه خودنمایی می‌کند تنها بنای آب انباری آجری است که در زمره قدیمی‌ترین نمونه‌های برجای مانده در منطقه باخرز دارای اهمیت بسیاری است. این بنا که در میان روستای ریزه واقع شده دارای سردر، پلکان و پاشیر می‌باشد. مخزن این آب انبار در گذشته بوسیله آب قنات پر می‌شد. کیفیت معماری انتساب این اثر را به پیش از دوره صفویه نشان می‌دهد.

طبیعت ارزنه

این منطقه بسیار زیبا با چشم اندازهای متنوع طبیعی در فاصله ۶۲ کیلومتری غرب شهر تایباد واقع شده و ویژگی بارز آن علاوه بر وجود درختان چنار کهنسال، رودخانه‌ای است که از انتهای این دره و از میان کوه‌ها جریان یافته و به پایین سرازیر می‌گردد. همچنین پستی و بلندی‌های این مکان آبشاری بسیار زیبا را ایجاد نموده‌است. سرتاسر دره ارزنه توسط درختان غیر مثمر کهنسال با سایه‌ای دلپذیر پوشیده شده و همه روزه پذیرای گردشگران و دوستداران طبیعت است.

تنگل دیدنی روستای ایله

روستای ایله در منطقه ای کوهستانی با جمعیتی کمتر از 50 خانوار در45 کیلومتری شهرستان تایباد و در جنوب غربی آن در بخش پایین ولایت قرار دارد این روستا دارای چشم اندازهای زیبای طبیعی است که در فصل بهار زیبایی دو چندانی داراست . از جمله تنگل زیبا و دیدنی روستا که با توجه به بکر بودن و بزرگی آن محیط مناسبی جهت بازدید علاقمندان به طبیعت دست نخورده است. و در ضمن برای کوهنوردی نیز با توجه به کوهای بلندی مانند برقع کوه و قله ی قال پلنگ و... بسیار مناسب است . 

هنرها

مشاغل و هنرهای سنتی

مشاغل سنتی در بسیاری از بازارهای سنتی شهر تایباد رواج دارند و استادکاران به تولیدات دستی و سنتی سرگرم اند. اگرچه از این مشاغل درآمد هنگفتی نصیب سازندگان نمی‌شود اما هنوز می‌توان در این شهر از مراکزی که در آنها هنر قالیبافی، آهنگری، تون بافی، خراطی و نجاری و مهمتر از همه ساخت سازه‌های سنتی رواج دارد، دیدن نمود.

موسیقی مقامی شهرستان تایباد

شهرستان تایباد در کنار خواف و تربت جام قطب موسیقی جنوب خراسان را تشکیل می‌دهد موسیقی این منطقه با بیش از پنجاه مقام زنده یکی از انواع حائز اهمیت موسیقی مقامی در کشور را ساخته‌است. تا کنون استادان تایبادی در بسیاری از جشنواره‌های موسیقی به اجرای برنامه پرداخته‌اند. سازهای مهم این منطقه را دف و دو تار تشکیل می‌دهند.تفاوت موسیقی مقامی در میان سه شهرستان تربت جام، تایباد و خواف منحصر به نحوهٔ اجرای مقام‌ها است . مرحوم استاد نظر محمد سلیمانی، استاد برات ابراهیمی، استاد غلامحسین سمندری، استاد شریف زاده و..از پیشکسوتان و بزرگان موسیقی شهرستان تایباد محسوب می‌شوند.